O‘zbekiston Respublikasida uzoqdan ishlash: 2025 yil holatiga ko‘ra xodimlarning mehnat huquqlari qanday himoyalangan?

Uzoqdan ishlash O‘zbekistonda tobora keng tarqalmoqda. Ammo xodimlar qanday huquqlarga ega? Ish beruvchi qanday majburiyatlarni bajarishi kerak? Huquqlaringiz buzilgan taqdirda qanday himoya qilish mumkin? Bu savollarga javoblarni batafsil maqolamizda o‘qing.

Kirish

Uzoqdan ishlash (remote work) O‘zbekistonda so‘nggi yillarda keng tarqalgan ish shaklidan biri bo‘lib qoldi. Pandemiya davrida shu usulda ishlash ko‘paygan bo‘lsa-da, bugungi kunda ko‘plab sohalarda, shu jumladan ta’lim, buxgalteriya, tibbiyot, moliya, marketing va hatto davlat boshqaruvi tizimlarida ham uzoqdan ishlash keng tarqalgan.

Biroq, uzoqdan ishlayotgan xodimlar huquqlari to‘g‘risidagi qonuniy savollar o‘z ahamiyatini saqlab qolmoqda. Mehnat kodeksi ushbu holatga qanday munosabatda? Ish beruvchi xodimga qanday majburiyatlar yuklaydi? Uzoqdan ishlashda qanday qonuniy himoya mavjud?

O‘zbekiston Respublikasida uzoqdan ishlash bozori qanday rivojlanmoqda?

Davlat statistikasiga ko‘ra:

• 2023 yilga kelib, O‘zbekistonda uzoqdan ishlayotgan xodimlarning soni 2 milliondan ortiq bo‘lib, bu jami ishchi kuchining 5% ni tashkil etadi.
• 2020–2021 yillaridagi pandemiya davrida uzoqdan ishlashning ulushi 20–25% ga yetgan edi.
• 2025 yil boshiga kelib, IT va marketing sohalaridagi ishlarning 30% dan ortig‘i uzoqdan ishlash imkoniyatini taklif qiladi.
• Yaqinda o‘tkazilgan so‘rovda, 65% xodimlar uzoqdan ishlashni afzal ko‘rishini bildirdi.

Mehnat kodeksi va uzoqdan ishlash

O‘zbekiston Respublikasida uzoqdan ishlashning asosiy qonuniy asoslari Mehnat kodeksi va 2021 yilgi o‘zgarishlardir. Ushbu o‘zgarishlar, uzoqdan ishlashni qonuniy tartibga solish va xodimlarning huquqlarini yanada mustahkamlashga qaratilgan.

Asosiy tushunchalar:

• Uzoqdan ishlash — xodimning ofisdan tashqarida, masofadan turib ishlashi.
• Doimiy uzoqdan ishlash — xodim doimiy ravishda masofadan ishlaydi.
• Vaqtinchalik uzoqdan ishlash — masalan, kasallik, ta’til yoki boshqa sabablarga ko‘ra vaqtinchalik masofadan ishlash.
• Gibrid model — ofisda va uzoqdan ishlashning kombinatsiyasi.

Ushbu tushunchalar Mehnat kodeksining 49.1-bobida belgilangan bo‘lib, 2021 yilda kiritilgan o‘zgartirishlar uzoqdan ishlashni yanada osonlashtirdi.

Uzoqdan ishlayotgan xodimlarning huquqlari

Uzoqdan ishlayotgan xodimlarning huquqlari oddiy ofis xodimlarining huquqlari bilan bir xil:

• Rasmiy ishga qabul qilish va mehnat kitobchasi yozilishi;
• Oylik maosh vaqti-vaqti bilan to‘lanishi;
• Ta’til, kasallik uchun nafaqalar, dekret nafaqasi;
• Lichnoy uskunalar (kompyuter, internet, telefon) uchun kompensatsiya;
• Ish vaqti va dam olish vaqti belgilanishi;
• Shaxsiy hayotni himoya qilish va ma’lumotlar maxfiyligini ta’minlash.

Ish beruvchi quyidagilarni amalga oshira olmaydi:

• Xodimning shaxsiy ishlarini ofis soatidan tashqari vaqt davomida nazorat qilish;
• Xodimdan 24/7 onlayn bo‘lishni talab qilish;
• Xodimning maoshini faqat masofadan ishlashni hisobga olib kamaytirish.

Uzoqdan ishlayotgan ish beruvchining majburiyatlari

Uzoqdan ishlashni tashkil etayotgan ish beruvchi quyidagi majburiyatlarga ega:

• Mehnat shartnomasi yoki qo‘shimcha kelishuvni tuzish;
• Xodimni korporativ tizimlarga, VPN va xavfsiz aloqa kanallariga kirishni ta’minlash;
• Aloqa qoidalarini o‘rnatish (pochta, messenjerlar, video aloqa);
• Texnik vositalarni taqdim etish yoki xodimning shaxsiy uskunalarini ishlatish uchun kompensatsiya berish;
• Hisobot va ish jarayonlarini nazorat qilish tartiblarini belgilash.

Bularning barchasi yozma ravishda rasmiylashtirilishi kerak, aks holda xodim o‘z huquqlarini himoya qilishda qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin.

Shartnoma tarkibi qanday bo‘lishi kerak?

Xodim o‘z huquqlarini himoya qilish uchun quyidagi shartlarni shartnomada tekshirib ko‘rishi zarur:

• Ish vaqti va dam olish vaqti (soatlar, dam olish kunlari, tanaffuslar);
• Nazorat usullari (ish vaqtini hisoblash, video aloqa, hisobot berish);
• Ishlatiladigan aloqa kanallari;
• Internet, elektr energiyasi, uskunalarning amortizatsiyasiga kompensatsiya berish;
• Mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha majburiyatlar;
• Har ikki tomonning javobgarligi.

Agar ish beruvchi shartnomani tuzishni rad etsa, bu shartnoma bo‘lmaganligini anglatadi va xodimning huquqlari kafolatlanmasligi mumkin.

Xodimlar uchun amaliy qo‘llanma

1-qadam: Shartnomani imzolash

Uzoqdan ishlashga kirishishdan oldin rasmiy hujjatni imzolashga harakat qiling, unda barcha shartlar belgilangan bo‘lishi kerak.

2-qadam: Yozishmalarni saqlash

Ishga oid barcha yozishmalarni (pochta, messenjerlar, ishda bajarilgan ishlar haqidagi hisobotlar) saqlang, ular kelgusida nizolarni hal qilishda yordam beradi.

3-qadam: Ish vaqtini hisoblash

Ish vaqtini belgilash uchun Google Calendar, Notion yoki Excel kabi vositalardan foydalaning.

4-qadam: Chegaralarni saqlash

Ishdan tashqari soatlarda ishlashni faqat qo‘shimcha maosh yoki imtiyozlar evaziga qabul qiling.

5-qadam: Huquqlar buzilgan taqdirda murojaat qiling

Agar maosh to‘lanmasa, ko‘p ishlatilsa yoki ishdan bo‘shatish bilan tahdid qilinsa, mehnat inspektsiyasi yoki sudga murojaat qiling.

Huquqlar buzilganida qayerga murojaat qilish kerak?

Kelajakdagi istiqbollar

2030 yilgacha bo‘lgan prognozlar:

• Katta shaharlar bo‘yicha uzoqdan ishlash vakansiyalarining o‘sishi 25–30% ga yetadi;
• Gibrid ishlash modelining keng tarqalishi;
• Ish jarayonini avtomatlashtirish va samaradorlikni baholash tizimlarining rivojlanishi;
• Sun’iy intellektning vazifalarni taqsimlash va vaqtni hisoblashdagi roli;
• Uzoqdan ishlashni tartibga soluvchi qonunlarni kuchaytirish.

HH.uz (2024) so‘rovi:

• 68% xodimlar uzoqdan ishlashni afzal ko‘rishadi;
• 41% yangi ishni uzoqdan ishlash imkoniyatiga ega bo‘lsa, ish o‘zgartirishga tayyor;
• 74% uzoqdan ishlash samaradorligini yuqori deb hisoblashadi.

Ish beruvchi uchun tavsiyalar

Xulosa

Uzoqdan ishlash — bu nafaqat vaqtinchalik yechim, balki mehnat bozorining yangi normalari. O‘zbekistonda millionlab xodimlar uchun bu metod nafaqat qulay, balki samarali ishlash imkonini taqdim etmoqda. Lekin, bu shartlar va huquqlarni yozma ravishda belgilashni, rasmiy ravishda tasdiqlashni va barcha normativ-huquqiy talablarni bajargan holda amalga oshirish kerak.

Shu bilan birga, ish beruvchilar va xodimlar o‘rtasidagi mehnat munosabatlari tartibga solingan va qonuniy bo‘lganda, uzoqdan ishlash samarali va uzoq muddatli bo‘ladi.